Başlıklar
Ordu Gezi Rehberi
Karadeniz’in En Güzeline: Ordu Gezisi
Adana doğumlu, İstanbul’da yaşayan insanlar olarak Karadeniz’in doğal güzelliklerine sevdamız mantıklı gerekçelere dayanıyor sanki. Toplam üç kez ziyaret ettiğimiz Ordu ise, Karadeniz’de mutlaka görülecek şehirler listemizin başında yer alıyor. Rize’nin yaylaları, Doğu Karadeniz’in eşsiz doğası, Sinop’un insanı, Samsun’un şehirleşmesi, Bolu’nun gizli güzellikleri gibi aslında Karadeniz bölgesinde gezilecek her noktasında kendine has özellikler taşısa da, Ordu gezisi hakkında anlatacaklarımız çok fazla olacaktır, keza hem doğal yapısı hem de kimi beşeri özellikleriyle memleketin en güzel tatil noktalarından biri.
Şüphesiz Ordu’da gezilecek yerler listesinin başında Boztepe gibi bir şahane gelse de, birden Aybastı Perşembe gibi bir harikayı mı öne çıkarsak diyor insan ya da Yason Burnu’nu mu? Akamoy Boztepe Otel’in samimiyeti, güzelliği ve Çiğdem ve Volkan’ın muhteşem ev sahipliği mi önce anlatılmalı, 100 metrelik Uzundere şelalesini mi? Ulaşımı zor, ayrılması daha zor Ordu Ablak Taşı’nı mı? İstanbul’daki Ordulu canımız Birgül Hoca’yı mı, gezgin Pınar Karaman’ı mı? Neyse, geniş geniş Ordu gezi notlarımız ile, Ordu’da ne yapılır sorusunun cevabının hakkını vereceğimize söz verelim, devamı yazımız, Karadeniz doğası ve Ordu tatili ile ilgili sizin yorumlarınıza kalsın.
Aşağıdaki Ordu gece fotoğrafları ve gökkuşağı Ordulu genç fotoğrafçı sevgili Mutlucan Elçioğlu’na aitti. Gölköy görseli alıntı olup diğer Ordu fotoğrafları bizim karelerimizdir.
Ordu’ya Nasıl Gidilir?
Ülkemizin deniz üzerine kurulu ilk havalimanı Ordu Giresun Havalimanı’ndan Ordu şehir merkezi 18 km. kadar mesafe ve kara yoluyla 20 dakika sürede kat ediliyor. Ordu’ya ulaşım için; daha sık uçak seferi bulunan Samsun Havalimanı da bazen daha uygun fiyatlı uçak bileti için bir seçenek ve Samsun Çarşamba Havalimanı’ndan Ordu merkez de 130 km. yol 2 saatten kısa sürüyor. Havaş’la da gidilebiliyor. İstanbul’dan Ordu Giresun arası uçuş süresi 1 saat 40 dakika; Samsun uçakla 1,5 saat. Antalya – Samsun ve İzmir – Samsun uçuş süresi 1,5 saat. İzmir’den Ordu Giresun Havalimanı’na uçuş süresi 1 saat 50 dakika. Ankara ile Ordu Giresun havalimanı arası ise uçakla 1 saat 10 dakika sürüyor.
Kara yoluyla Ordu’ya ulaşım için batıda Samsun’dan, doğuda Giresun’dan Karadeniz Sahil yolu takip edilmesi yeterli. İç Anadolu’dan da Tokat Niksar, Sivas Suşehri üzerinden Ordu’ya varılabilir. Bu sırada da Ordu civarında gezilecek birçok nokta ziyaret edilebilir.
Ordu Giresun Havalimanı’ndan Havaş ile şehir merkezine ulaşılabilir. Havalimanı Ordu merkez havaş ücreti 9 TL, Kumbaşı 9 TL, Fatsa 15 TL. En uzak hat: Ordu Havalimanı Ünye arası 18 TL. (Havalimanından Giresun 12 TL)
Ordu’da Şehir İçi Ulaşım ve Civarlar
Aşağıda Ordu’da görülmesi gereken yerler listemizi okurken, bu noktalar arasındaki mesafelerin çok olduğunu fark edeceksiniz. Ne yazık ki tipik Karadeniz illerinde olduğu gibi toplu taşıma yeterince yaygın değil ve turistik açıdan yayla ulaşımı zorlayıcı. Pek sevmesek de imkanı olanların mutlaka hususi araçla ya da Ordu’da araba kiralayarak seyahat etmelerini öneriyoruz. Elbette otostop imkanı da yaygın ve yöre insanı bunun için açık. Ancak araca denk gelme ve tam gideceğiniz yere gitme konularında yine şansa kalıyor kalkan baş parmak.
Ordu il merkezi kadar Altınordu, Ünye ve Fatsa ilçelerinde de dolmuş ile Ordu toplu taşıma hizmeti bulunuyor. Dolmuş hatları ilçelerin içinde birçok yere ulaşıyor olsa da bizim ihtiyacımız olan yaylalar ve dağlar için şahsi araç güzel avantaj. Olur da motorla Karadeniz turu yapıyorsanız, emin olun bu rotayı tüm arkadaşlarınıza tekrar tekrar anlatacaksınız. Enfes bir yol ve çevre var. “Tekeriniz düz bassın!”
Ordu’da Gezilecek Yerler
Şimdi bu iş biraz karışık. Aslında harita üzerinde iyi çalışıp, güzel bir Ordu rotası çıkartmanızı öneririz çünkü noktalar arasında biraz mesafe ve arada insanı yoldan çıkartıcı birçok durak var. Sevimli bir kuzu size mee deyip rotanızdan da çıkartabilir, aksi ama tatlı bir Karadenizli zorla çay içirmek için köyüne de davet edebilir ya da uzaktan gördüğünüz yeşilliğin içinde, resim sanatına can verecek yeni bir yeşil tonunu görürsünüz, birden direksiyon kırılır. Özetle, önce iyi rota çalışın, birazda Ordu’da geçirilecek zamanı uzun tutun.
Ordu Seyahat Rotası
Coğrafi olarak Batı’dan Doğu’ya (ve güneye) yazalım; siz programı kendinize göre uygularsınız. Ünye, Fatsa, Ordu Merkez, Orhaniye, Boztepe, Çiseli, Bakacak, Çambaşı, Yeşilce, Mesudiye, Ulugöl (Haruniye ve Gölköy), Aybastı, Aybastı Perşembe kabaca geçilesi duraklar, ilçeler, beldeler ve Ordu yaylaları. Gelin, detaylara bakalım; güzel bir Ordu gezisi blogu oluşturalım.
Ordu’da Görülecek Yerler – ORDU Şehir İçi
Fidangör Caddesi: Çok da bir beklentiniz olmasın ama Ordu ile merkezinin en işlek kısmı burası. Ordu’da alışveriş ve günlük işler için hayat burada akıyor diyebiliriz.
Ordu Sahili: Karadeniz’in en güzel manzaralarından birine sahip bu sahilde yürümek, denize girmek, Ordulular’la sohbet etmek, balık tutmak, seyre dalmak, bol fotoğraf çekmek gibi bir sürü -mek’li -mak’li fiili gerçekleştirebiliriz. Sahilin biraz doğusuna gittiğimizde, koyun batısında denize uzanan Ordu şehrini Karadeniz sahili ile birlikte fotoğraflamak muhteşem bir deneyim.
Taşbaşı Mahallesi ve Üç Kız Heykeli: Tarihi Ordu yerleşimini görmek için eski bir Rum – Ermeni yerleşimi olan Taşbaşı Mahallesi’ni görmek yeterli olacaktır. Boztepe’nin eteklerine kurulu bu mahallenin mis gibi evleri mübadele öncesinden kalma. Üç kız heykeli de “yine yeşillendi fındık dalları” türküsündeki üç kızdan geliyormuş. Taşbaşı Kilisesi de ne yazık ki içi dökülüyor olsa da, dışarıdan görmeye değer.
Ordu Boztepe: Kimi kaynak bu muhteşem tepeyi Ordu civarında sayabilir ancak teleferikle şehir merkezinden ulaşacağımız için biz Ordu merkezde görülecek yerlerden sayıyoruz. Boztepe Taflan‘ın 2004 yılındaki Karadeniz gezisinde de, 2016’da da Karadeniz’in en etkileyici noktalarından biri olmuştur bizim için. Mutlaka teleferikle manzara keyfini çıkararak zirveye çıkın ve buradan Ordu’ya bir selam çakın. Kim bilir o selam belki Ukrayna ve Rusya kıyılarına, oradan Moskova‘ya kadar ulaşır, kim bilir bir martı selamımız alır, hamsilere bırakır.
Boztepe’de zirveye çıktığınızda mevsim müsaitse dinginliğini, yok değilse hırçınlığını izlemek için Karadeniz’e doğru uzaklara daldığınızda ufukta belki şirinleri dahi görebilirsiniz.
Ordu Boztepe teleferik ücreti tek yön 6,00; gidiş dönüş 10 Lira. İndirimli 5,00 – 8,00 TL. Toplam mesafe 2360 metre.
Paşaoğlu Konağı ve Etnografya Müzesi: Ahım şahım bir beklentiniz olmadan ziyaret edebileceğiniz bir durak.
Taşbaşı Kilisesi: Ordu’da bulunan tarihi kilise bir Rum Ortodoks Kilisesi. Türkiye’nin en büyük kiliselerinden biri olan eser günümüzde turistik ziyarete açık ve kültür müzesi olarak hizmet veriyor.
Ordu Civarında Gezilecek Yerler – Ordu Şehir Dışı
Yukarıda Ordu turu için temel bir rota belirtmiş olsak da, buradaki noktaları coğrafya bağımsız rastgele yazdığımızı belirtelim. Kendi takviminize ve navigasyonunuza göre bir rota belirleyebilirsiniz. Ordu hava durumunun çok değişken olduğunu da göz önünde bulundurarak, yağışlı günlerde yaylaları dikkatli sıralamak isteyebilirsiniz. Ordu’da ne yapılır sorusunun en güzeli cevabı, civarların gezileceği şeklinde bizce.
Ordu Mesudiye Köyü: Büyük usta Şener Şen’in, Mesudiyeli Mesud karakterini hatırlarız. O karakterin köyü olan Mesudiye, Türkiye’nin en uzun yaşam süresine sahip yerleşim birimlerinin başında geliyor. Mis gibi havası, yem yeşil doğası, doğa ile barışık ve birbiriyle mimari açıdan uyumlu evleriyle başlı başına bir cennet olan köy, gelip geçerken uğrayıp; biraz zaman geçirmek için harika.
Aybastı Perşembe Yaylası: Perşembe, Türkiye’deki cittaslow şehirler listesinde yer alan bir “sakin şehir” yerleşimlerden biri ve bunu sonuna kadar hak eden bir cennet. Tam bir doğa harikası olan Aybastı Perşembe Yaylası’nda Aybastı kent merkezinden hafifçe ilerlediğinizde benzersiz bir kadraja açılıyor gözlemiz. Şöyle bir sağa bakınca şirin mi şirin bir kent yerleşimi, sola baktığımızda da menderesler çizerek uzanan sakin bir nehrin böldüğü uçsuz bucaksız yeşillik. Ufuk çizgisine kadar uzanan mera alanları ve üzerinde muhtemelen denk geleceğiniz bembeyaz küçükbaş sürüleri.
Aybastı Kent Ormanı: Ordu’nun doğal güzelliklerine sahip yaylalarından Aybastı’nın hemen dışındaki kent ormanı gerek coğrafi özellikleriyle, gerekse tesisleriyle iyi bir durak. Belediyenin piknik alanında her türlü mangal keyfi, koşturmaca, uçurtma uçurmaca, top oynamaca, hoplamaca, zıplamaca, dağıtmaca mümkün. Kamp atmaya da uygun bölgede konaklama imkanı da, çay bahçesi ve lokanta da var.
Perşembe ilçesi Yason Burnu: Yunan mitolojisinde Nephele (Bulut tanrıçası) kurban edilmek üzere olan çocuklarını Hermes’in verdiği altın postlu uçak koçla kaçırır. Çocuklardan Hele, Çanakkale boğazında koçtan düşer ve lür ancak ikinci çocuk Phrixus günümüz Gürcistan Batum sınırları içerisindeki Doğu Karadeniz kıyılarına kadar seyahatine devam eder, koç da burada kurban edilir. Bu koçun altın postu yıllar sonra Jason (Yason) tarafından aranır ve Yunan Mitolojisine göre Perşembe ilçesindeki bu burunda kaybolur…
Ordu merkez ilçelerinden Perşembe’deki meşhur Yason Burnu, günümüzde sakin bir burun olarak Samsun – Ordu karayolu üzerindeki ziyaret noktalarından. Burunda bir deniz feneri ve Yason Kilisesi yer alıyor ikisi de fotoğraf fonları için oldukça güzel plana sahip. Aynı zamanda Karadeniz’de gün batımını izlemek için de şahane yerlerden olan Yason Burnu ve Yason kilisesi civarındaki banklarda oturup şöyle bir Karadeniz’i izlemek, sigaya başlama sebeplerinden olabilir.
Çaka Plajı: Beyaz kum özelliği sebebiyle beyaz kum plajı olarak da anılan Çaka, Perşembe’ye 8-10 dakika mesafede, Ordu’da denize girilecek yerlerden güzel bir seçenek. Keşke hep yaz olsa. Neyse.
Ordu Karaoluk Şelalesi: Karadenizin sayısız şelalesinden biri olan Karaoluk da, oturup suyundan içmeye, mevsim müsaitse çimmeye, her mevsimde ise huzur bulmaya yönelik iyi bir ziyaret noktası. Rotası biraz ters olsa da, vakti olanlara Ordu’da yapılacak etkinlikler arasında bol bol şelale ziyareti öneriyoruz. Karaoluk, diğerlerine nazaran çok daha kısa boylu bir şelale, ancak etrafı çok güzel.
Uzundere Şelalesi: Türkiye’nin kesintisiz en yüksekten akan şelalelerinden biri olan Uzundere’ye ulaşım biraz sıkıntılı olsa da, yol boyunca çekilen dertlere değer bir güzellik. 98 – 100 metre uzunluktaki mesafesi hem izlemeye, hem suyunu içmeye, mevsim müsait ve cesaret varsa da yüzmeye en uygun yerlerden biri. Keyfinize keyif katacağınıza eminiz.
Atatürkçülüğün zirvesi: Ordu Yeşilce Köyü: Türkiye’nin en Atatürkçü ilçelerine İzmir gezisi‘nde rastlamayı beklerken, Anadolu’nun güzel sürprizlerinden birini, Yeşilce Köyü’nde görüyoruz. Neredeyse 3 evin 2’sinin duvarlarında kalıcı olarak Atamızın fotoğrafları işlenmiş, bayraklarımızla donatılmış evler ve güzel insanların bu köyüne azıcık yukarıdan baktığımızda da eşsiz bir uyumu görüyoruz.
Yeşilce köyünde bembeyaz az katlı evler, tek tip kırmızı çatılarıyla yemyeşil coğrafya içinde dillere destan bir uyumla yerleşimi oluşturmuş ve adeta burada yaşayan insanların ömrüne ömür katıyor. Köyün içinde dolaştıktan sonra çıkışından şöyle bir geriye baktığınızda, uyumlu mimarinin ne güzel olduğunu ve bunun sadece Amsterdam, Belçika şehirleri v.s. gibi Avrupaya has olmadığını görebiliyoruz.
Ordu Ablak Taşı: Bu kendi kendinize ziyaret etmesi ya da bulması zor bir nokta. Ancak Çambaşı Yaylası yolu üzerinde giderken mutlaka yerel halktan destek alarak ulaşmanız gereken bir nokta. GPS, navigasyon falan yemez, yerlilere soracaksınız. Son ziyaretlerimizden biri olan Ordu Valiliği davetiyle gittiğimizde Ordu’da görülmesi gereken yerler arasında en üst noktalara çıkarttığımız bu nokta kesinlikle insanlık adına büyük bir nimet. Hayır, yanlış anlaşılmasın çıktığımız noktada “insan” yok, bu da oranın güzelliğini gösteriyor. Kendimizi İskandinav doğasında hissettiren bu noktada Karadeniz’in ve Dünya’nın güzelliklerine insanın ne denli zarar verebileceğini görme (görmeme) şansına erişiyoruz. Dağlar, sınırsız doğal ormanlar, sonsuz bir yeşillik, fevkalede yüksek bir noktadan manzara tepesi sunuyor. Mutlaka şansınızı zorlayın ve burayı bulun, yol kaygan, zemin zorlu, ona da dikkat edin.
Çambaşı Yaylası: Ordu Giresun Havalimanı’ndan direkt 2 saat mesafede bulunan bu nokta aynı zamanda Türkiye’deki kayak tatili merkezlerinden biri. Kış tatil merkezi olarak da kışın hizmet verdiğini öğrendiğimiz bu yayla, Karadeniz’in tipik yaylalarından biri ve elbette çok güzel, her mevsim ziyarete değer
Gölköy Ulugöl: İstanbul’a veya Ankara’ya yakın olduğu için olsa gerek aşırı popüler olmuş Bolu gölleri ve Bolu’nun doğal güzellikleri ile yarışır büyüklükte, ancak onlara nazaran çok az bilinen Ordu Gölköy efsanevi bir ortam. İki gölün bulunduğu bu yer, aynı zamanda bir piknik ve ören yeri. Bungalovlarda konaklama, genel olarak piknik yapılacak alanlar, çay kahve ve küçük ihtiyaçlar için bir büfe, güzel modern bir umumi tuvalet ile Ordu gezisi sırasında mutlaka uğranılacak bir durak. İki göl birbirinden ayrı güzelliklere sahip ve civardaki yeşillikle birlikte tertemiz havası ile Karadeniz tatilini efsaneleştiriyor.
Ordu Ünye Kent Ormanı: Şehrin en turistikleşmiş, en azından en “şehirleşmiş” ören yeri diyebiliriz. Ünye’de günübirlik piknik alanı için birebir. Kasap da var, restoran da, market de, kendin pişir kendin ye tesisleri de. Ordu gezisi sırasında ana duraklarınızdan olmasın ama yolunuz düşerse kaçırmayın.
Ünye Kalesi: Ne yazık ki yıllar çoğu kısmını yıpratmış olsa da Milattan Önce’den kalma olan bu kale, harabeler ve eserler, Ordu’daki tarihi yerlerin başında gelen bir turistik durak. Her ne kadar tarihi taş kalıntılar ve surlar olsa da yine Karadeniz’in yeşillikleri hakim. Ordu gezisi sırasında uğranılır.
Ünye: Ordu’nun bilinen ilçelerinden Ünye, kent merkezi (ilçe merkezi) ziyaret edilesi ve gezilesi yapılara sahip. Ünye’de gezilecek yerlerin başında (coğrafi sırayla) Paşabahçe Konağı, Saray Hamamı, Saray Camiii, Tarihi çınar, Eski Hamam, Bakırcılar Arastası, Çifte Hamam, Orta Çarşı ve Kefeli Han geliyor. Tümünü içlerinde harcayacağınız ekstra zaman hariç 1,5 saatte rahatlıkla gezebilirsiniz.
Ünye At Çiftliği içerisinde meşhur zipline keyfini de çıkarabilirsiniz.
Genel olarak Ordu dağlarını ve Karadeniz yaylalarını gezerken, bahar aylarında hatta yaz başında olsanız bile, şortunuzla gezerken birden bire karlı Karadeniz manzaralarına denk gelebilirsiniz. Kartpostallık doğa manzaraları fotoğraf albümlerini süslerken, kar topu eğlencesi de zihnimizdeki Ordu gezisi hatıralarında yer alacak.
Ordu’da Konaklama
Mevsim uygunsa, şehir merkezinden biraz yukarılara gidip çadır atmanızı öneririz. Doğa harikası bu coğrafyada camping yapıp sabah oksijen manyağı olarak uyanmamak için önümüzde hiçbir engel yok. İkinci favorimiz Fatsa Kabakdağ Çveneburi Köyü’nde yerel halkın airbnb nedir ki demeden kendi kurdukları yöresel ev misafirliği. Aktif olarak barınma amaçlı kullanılan evler, profesyonel olarak amatör ruhla pansiyona dönüşmüş ve oda kiralanıyor. 50 – 80 TL arası ücretle de konaklamak ve yerel yaşama dokunmak mümkün.
Ordu’da otel tercihi için kesinlikle favorimiz Ordu Akamoy Boztepe Otel. Bizce Türkiye’nin en güzel butik otellerinden biri olan tesis bir aile işletmesi ve 8 dönümlük arazide birbirinden bağımsız evler üzerinde kısıtlı sayıda misafire hizmet veriyor. Hem yeşile, hem maviye hakim Boztepe gibi bir doğa harikasında hoş bir mimarisi var. Kahvaltıları oldukça iyi, alkol servisi var ve günündeyseniz yerel müziklerle de coşmak mümkün. Sabaha hamak keyfi de cabası. Ayrıca Ordu’da gezilecek yerler ve ulaşım bilgileri için de destek sağlarlar. Mutlaka kalın ve muhakkak selamımızı da iletin, hamakta sallanırken bizim için de bir kahve için.
Ayrıca hem Ordu şehir merkezinde, hem yaylalarda, hem de civar ilçelerde çok sayıda butik otel, tesis, kır evi, dağ oteli gibi alternatifler bulunuyor. Çok yıldızlı oteller, zincir otellerin şubeleri, pansiyonlar, dağ evleri, konuk evleri gibi çok fazla seçenek Ordu’da nerede kalınır sorusunun cevabını veriyor. Biz çoğunu denemediğimiz, konakladığımız diğer tesislerden pek memnun kalmadığımız için fazla yazmayalım isteriz. Çadır, yaylalarda yerel evler ve Akamoy Boztepe Ordu’da konaklama ihtiyaçları çözecektir diye düşünüyoruz.
Ordu’da Ne Yenir?
Zengin ve alternatif Karadeniz mutfağının temel lezzetlerini Ordu’da bulmak mümkün, ancak şaşırtıcı bir şekilde lezzetlerin şehirleşmiş olduğunu ifade etmeliyiz. Açıkçası Karadeniz mutfağına yabancı damaklar için uygun bir geçiş sayacağımız Ordu’nun yemeklerini; Rize, Trabzon gibi daha yöresel mutfağa sahip kentlerin bir tık gerisinde bulduğumuzu belirtmek gerek. Yine de yediğimiz çoğu şey oldukça lezzetli ve ekonomik fiyatlara sahip.
Tüm Karadeniz turlarında göreceğiniz üzere Ordu’da da tabii ki karalahana çorbası ve Karadeniz’in pidesinin envai çeşitleri ilk akla gelen ve adım başı tadabileceğiniz lezzetlerden. Her yerde de güzel yapıyorlar. Kavurmalı pide, sucuklu pide, kaşarlı pide gibi klasik çeşitler oldukça başarılı, hamurundan ve odunundan olsa gerek diyelim. Doğal olarak yöresel ürünler; mısır, tereyağ, hamsi, pancar, turşu, un mutfağa çok hakim lezzetlerden. Pallabye, golit, salatalık ve domates turşusu, hamsinin her türlüsü, muhlama, fasulye turşusu, golit, yağlaş, sac ekmeği ve hoşgıran kavurma Ordu’da yenmesi gereken yemeklerden. Ordu balı ve 42 numara Tirebolu çayı, fındık ile beraber hem yenilecek hem de hediyelik alınacak ürünlerden.
Mutlaka sağda solda mümkün olan yerlerde durup yerel lezzetlerin tadını çıkartın. Köylerde organik kahvaltı veya organik ürünlerle yapılan ve satılan bir sürü şey var. Ayrıca otellerin, restoranların ve tesislerin açık büfe ya da standart kahvaltılarını da mutlaka deneyin, oldukça başarılılar. Tabii ki Karadeniz çayı da şahane, ürünler de genelde nispeten doğal.
42 Numaralı Tirebolu Çayı
Malum Karadeniz, ülkemizin çay cenneti. Milli içeceğimiz çayın hikayesinden bir kısa kesit için Rize’nin çay aşkı ve Çaykur yazımızı okuyabilirsiniz. Tık tık: Çaykur Rize Ordu’da da Tirebolu çayı meşhur. Diğer Karadeniz bölgelerine göre çok daha fazla güneş alan Ordu’da çay daha erken hasat ediliyor ve nispeten acı bir çay çıkıyor. Kurtuluş savaşımız vaktinde 42. Alay komutanının Koramiral Şükrü Okan’ın Tirebolulu olması sebebiyle devlet tarafından bu çaya 42 numarası verilmiş. Konya plakası ile alakası yok. (Zaten nasıl olsun)
Ordu gezisi ile ilgili fikirlerinizi, varsa alternatif rota ve Ordu’da görülmesi gereken yerler ile ilgili bilgilerinizi, Ordu mekan önerilerinizi yorum olarak bekliyoruz.
Yorumlar